W porównaniu z kosmopolityczną Pragą i potęgą przemysłową Brna, Zlín był tylko sennym prowincjonalnym czeskim miastem. Do momentu, gdy lokalny przedsiębiorca Tomáš Bata założył tam swój obuwniczy biznes w 1894 roku. Z jego pomocą małe morawskie miasteczko odegrało kluczową rolę w rozwoju Czechosłowacji. To ono sprawiło, że mały kraj stał się jednym z najbardziej rozwiniętych na świecie w latach 20. i 30. XX wieku. Nie bez znaczenia był także rozpowszechniający się modernizm. Ten dyskurs architektoniczny zdominował wówczas Czechy i pomógł zainspirować szereg zmian gospodarczych i społecznych.
Postępowe Czechy
Wkrótce, dzięki Bacie i jego firmie z siedzibą w Zlínie, Czechosłowacja stała się jednym z wiodących światowych eksporterów obuwia. Bata był wielbicielem tayloryzmu – ówczesnej teorii postępowego zarządzania, koncentrującej się na efektywności ekonomicznej i wydajności pracowników. Przedsiębiorca dostrzegł ogromny potencjał modernistycznej architektury i wykorzystał go do budowy przestrzeni swojej firmy. Współpracował głównie z dwoma architektami. Pierwszym z nich był Vladimír Karfík, który praktykował w Taliesin u Franka Lloyda Wrighta. Zaprojektował on większość sklepów Bata w latach dwudziestych i trzydziestych. Drugim z kolei był František Lýdie Gahura. To on opracował znormalizowane systemy konstrukcyjne do projektowania fabryk i mieszkań pracowniczych dla firmy.
Hołd dla Baty
Czeski pionier rozbił się swoim prywatnym samolotem w drodze do Szwajcarii, wpędzając cały naród w szok i żałobę. Jego firmę przejął jego przyrodni brat Jan Antonín. Natomiast lokalne władze Zlína postanowiły stworzyć pomnik dla swojego bohatera. Gahura otrzymał zlecenie zaprojektowania monumentu w miejscu z widokiem na miasto. Miał on przypominać nowoczesny Akropol. Gahura zaprojektowała budynek zgodnie z surowymi funkcjonalistycznymi zasadami modernizmu. A także zgodnie z osobistymi i biznesowymi wartościami Baty, takimi jak skromność, czystość i prostota.
Inspirował się projektem konstrukcji opracowanym dla fabryk Bata, czyli modułowym systemem ze stali i cegieł. W ten sposób powstało minimalistyczne szklane pudełko z płaskim dachem. Znajdują się w nim rzędy okrągłych, nośnych kolumn i centralna klatka schodowa, która łączy trzy piętra. W przestrzeni tej znajdowały się popiersia Baty, jego brata Antonína, współzałożyciela firmy, który zmarł w 1908 roku, oraz ich matki Anny. Podczas inauguracji pomnika 12 lipca 1933 roku wnętrze zdominował samolot Junkers F13 (model, w którym rozbił się Bata). Na parterze znajdowały się pamiątki związane z Batą i jego firmą. Natomiast pierwsze piętro było zarezerwowane na wystawę obuwia, a najwyższy poziom pozostawał pusty.
Lata komunizmu
Następne lata były trudne dla rodziny Bata. Jan Antonín uciekł do Brazylii w 1939 roku, po wkroczeniu armii niemieckiej. Syn Baty – Thomas, przeprowadził się do Kanady. W 1948 roku do władzy doszli komuniści. Oczywiście okrzyknęli firmę Bata kapitalistycznym wrogiem kraju. Podczas gdy Jan Antonín i Thomas kontynuowali rozwój marki za granicą, komuniści znacjonalizowali fabryki w Czechosłowacji. Zlín przemianowano na Gottwaldov (na cześć prezydenta Klementa Gottwalda), a pomnik zamieniono w galerię sztuki. Zmiany i przebudowy sprawiły, że to architektoniczne świadectwo był prawie nie do poznania.
Ratowanie monumentu
Gmina Zlín rozpoczęła rozmowy na temat przywrócenia struktury w latach 90. Natomiast w 2011 roku miasto zatwierdziło projekt restauracji i przeniosło galerię sztuki do nowej przestrzeni. Zadanie restauracji zlecono architektowi Petrowi Všetečce z pracowni Transat w Brnie (Czechy). Ostatecznie prace rozpoczęły się w 2016 roku.
Pomnik jest klejnotem architektury, ale prace rekonstrukcyjne, które miały miejsce w latach 50. XX wieku, zignorowały wszystkie zasady Gahury”, powiedział Všetečka
Architekt pracował z materiałami archiwalnymi i szczegółowymi badaniami technicznymi, aby osiągnąć jak największy autentyzm. Podkreśla, jak ważna była praca z pierwotnym duchem prostoty Gahury. Jednocześnie należało zagwarantować, że nowa struktura spełni współczesne wymagania.
Rozebrano wszystkie późniejsze dodatki do konstrukcji. Tafle szkła zostały odtworzone zgodnie z pierwotnym projektem. Betonowe schody trzeba było odbudować, a oryginalne detale, w tym drzwi, gniazda i mechanizmy otwierania okien, naprawiono lub odtworzono.
Po dziesięcioleciach zaniedbania pomnik Tomáša Baty został przywrócony do dawnej świetności i ma zostać ponownie otwarty dla publiczności w maju. Replika oryginalnego samolotu Junkers powstaje w Kanadzie i będzie ukoronowaniem tego ważnego kulturowo projektu. Dzięki tem Czechy odzyskają kolejną perłę modernizmu.
