Potężne, imponujące konstrukcje o bezpretensjonalnej i nieskrępowanej estetyce, a jednocześnie wyróżniające się odważną indywidualnością. Bez wątpienia architektura brutalistyczna ma to do siebie, że trudno zakochać się w niej od pierwszego wejrzenia.
Czym więc jest architektura brutalistyczna?
Ten styl architektoniczny był dość popularny w połowie XX wieku od lat 50. do lat 80. XX wieku. Architektura brutalistyczna najczęściej pojawiała się w projektach obywatelskich i budynkach instytucjonalnych. Jednak doskonale znamy także jej rzeźbiarskie odsłony. Przede wszystkim ustanowiła prawo do oglądania i podziwiania materiałów budowlanych i elementów konstrukcyjnych. A nawet ich celebrowania.
Architektura brutalistyczna we wnętrzach
Z czym kojarzy się wizualnie architektura brutalistyczna. Oczywiście z ciężkimi budynkami o geometrycznych liniach i solidnymi betonowymi ramami. Przesadnie wielkie płyty, podwójne sufity, masywne, oddzielające ściany, wyeksponowany beton i przeważnie monochromatyczna paleta. Brutalistyczne budynki stawiają funkcję nad formą i okrojony minimalizm nad krzykliwym designem.
Co ciekawe, termin „brutalizm” nie ma nic wspólnego z zimną, groźną agresją tego stylu architektonicznego. Słowo to pochodzi od francuskiego wyrażenia béton burt, oznaczającego „surowy lub niedokończony beton”. W rzeczywistości negatywne postrzeganie brutalistycznej architektury można przypisać temu słowu. Takie budynki często postrzega się jako nieprzyjazne, zastraszające, a nawet nie nadające się do zamieszkania. Brutalizm jest uważany za jeden z najbardziej dzielących ze wszystkich stylów architektonicznych. Wszystko za sprawą silnych emocji, jakie wywołuje zarówno wśród społeczności projektantów, jak i odbiorców.
Architektura brutalistyczna charakteryzuje się kilkoma ważnymi cechami. Wsród nich należy wymienić surowość powierzchni, masywność form, niezwykłe kształty oraz ekspresyjne struktury.
Brutalizm – geneza
W duchu postmodernistycznym i dość podstawowym w formie, brutalizm stroni od elementów dekoracyjnych. Ten niemal monolityczny styl architektoniczny był wyrazem odrzucenia eklektycznych i hedonistycznych trendów. Właśnie takie kojarzono ze współczesnym projektowaniem na początku XX wieku.
Na odbudowę w okresie powojennym, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii i krajach Europy Wschodniej, takich jak Rosja, Bułgaria, Jugosławia i Czechosłowacja, duży wpływ miały ideały socjalistyczne. W wyniku tego powstały budynki utylitarne, surowe i bezduszne, ale tanie. Beton był nie tylko niedrogi, ale także pozwalał na szybką budowę.
Po raz pierwszy, w 1953 roku, Alison Smithson użyła terminu „brutalizm” w odniesieniu do niezrealizowanego projektu domu przy Colville Place w Soho. Opisała estetykę magazynu, czyli nagi beton, cegłę i drewno jako pierwszego przedstawiciela „nowego brutalizmu” w Anglii. Jednak to recenzja historyka architektury Reynera Banhama z 1955 r. na temat szkoły Alison i Petera Smithsonów w Hunstanton w Norfolk, z jej bezkompromisowym podejściem do prezentacji stalowo-ceglanej konstrukcji i usług, zapoczątkowała ten ruch.
Nowa era „architektury socjalistycznej”
Genezę brutalistycznego ruchu projektowego można przypisać francusko-szwajcarskiemu architektowi modernistycznemu Le Corbusierowi. Rzeczywiście w ciągu swojej 50-letniej kariery zaprojektował kilka takich budynków na całym świecie. Dodatkowo jest znany z pionierskich żelbetowych kolumn, które mogą wytrzymać ciężar budynku. Na przykład kolumny z surowego betonu były właśnie charakterystyczną estetyką jego budynków.
Po wojnie Corbusier otrzymał zlecenie zaprojektowania projektu mieszkań socjalnych dla klasy robotniczej w Marsylii we Francji. Zbudowany w 1952 roku, aby pomieścić do 1600 osób w 337 mieszkaniach, Unité d’Habitation reprezentuje narodziny brutalizmu. Masywna żelbetowa konstrukcja budynku, modułowe apartamenty i brak elementów dekoracyjnych zapoczątkowały całkowicie nowy styl architektoniczny. Przyjął się on na całym świecie i pozostał popularny przez prawie trzy dekady. Unité d’Habitation została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 2016 roku.
Brutalizm Corbusiera pod wieloma względami reprezentował reformistyczny ruch w architekturze budowlanej, w którym elementy konstrukcyjne celowo stawiano nad elementami dekoracyjnymi.
Architektura brutalistyczna na świecie
Oprócz Wielkiej Brytanii i USA, przykłady brutalistycznej architektury przypominającej fortecę można zobaczyć w większości Europy Wschodniej (były blok sowiecki), Francji, Włoszech i Niemczech, a także Japonii, Chinach i Indiach. Architektura brutalistyczna pojawia się zwłaszcza na kampusach uniwersyteckich, w budynkach komunalnych i miejskich, w projektach mieszkaniowych, muzeach, kościołach i szkołach.
Dla wielbicieli brutalizmu Londyn powinien znaleźć się na liście celów podróży. To właśnie tam odnajdą budynki takie jak Trellick Tower, Brunswick Centre, Royal National Theatre, Centre Point i The Barbican Estate. Uważany za światową stolicę brutalizmu, Londyn szczyci się ponad 50 brutalistycznymi budynkami. Z kolei w Australii architekturę brutalistyczne odnajdujemy w kultowej, ale zagrożonej Syrius Tower w Sydney. Ten zaprojektowany przez Tao Gofersa w konfiguracji piętrowej budynek to jeden z bardziej znanych przykładów brutalizmu w tym kraju.
Architekt z Sydney i ekspert w dziedzinie architektury brutalistycznej – Glenn Harper, zidentyfikował ponad 30 budynków w 2017 roku. Aż dziewięć z nich znajduje się na kampusie Camperdown-Darlington Uniwersytetu Sydney. Trzy brutalistyczne budynki w Nowej Południowej Walii uzyskały status dziedzictwa kulturowego. Pierwszy z nich to dom w Castlecrag należący do Hugh i Evy Buhrich niemieckiej pary architektów, którzy wyemigrowali do Australii. Drugi to także dom rodzinny zbudowany dla Harry’ego i Penelope Seidlerów w Killara. Wreszcie trzeci budynek to fabryka Torin Corporation w Penrith. Jednak kolejne przykłady architektury brutalistyczne na Antypodach odnajdziemy także w Melbourne i Canberze.
Upadek
Architektura brutalistyczna, osiągając szczyt w Nowym Jorku w latach 70. XX wieku, zaczęła tracić swoją pozycję w architekturze popularnej na przełomie tego samego dziesięciolecia. Winę za ten upadek ponoszą nie tylko wady funkcjonalne, kosztowna konserwacja i niemożność przebudowy. W grę wchodził także sposób, w jaki ten styl architektoniczny postrzegano – jako symbol rozkładu miasta i totalitaryzmu.
Wspaniałość surowego betonu była krótkotrwała, ponieważ ekspozycja spowodowała widoczne uszkodzenia tych budynków. W rezultacie budynki zmieniły się w brzydkie potworki, które również wpłynęły na krajobraz uliczny. Architektura brutalistyczna straciła swój urok w publicznej wyobraźni, zaczęto ją nawet wyśmiewać jako przykład złego smaku.
Architektura brutalistyczna wraca do łask
Prawie trzy dekady później brutalizm powraca do trendów w projektowaniu budynków. Co ciekawe, niektóre powody, które doprowadziły do upadku tego stylu architektury – trwałość, brak elastyczności i masywność – są przytaczane, aby wspierać jego odrodzenie.
Kilka brutalistycznych budynków uratowano przed wyburzeniem dzięki oddolnym, publicznym inicjatywom. Niektóre zostały dodane do narodowych list dziedzictwa, a inne uzyskały status dziedzictwa UNESCO. Wiele rozpadających się budynków, które niegdyś dumnie wyróżniały się na horyzoncie, ustąpiło miejsca nowszym budynkom. Jest nawet kilka obiektów, które zyskały status zabytków architektury. Być może pozostaną na swoim miejscu dzięki kultowemu statusowi i wysiłkom grup konserwatorskich.
Architektura brutalistyczna dziś
Wiele brutalistycznych budynków przekształca się poprzez rozległą restrukturyzację i renowacje. W ten sposób zmienia się je w bardziej nadające się do zamieszkania, aktualne i mniej brzydkie. Z kolei inne zostały przekształcone w apartamenty mieszkalne, wiele z nich odrodziło się także jako hotele i kompleksy artystyczne.
Jeśli chodzi o nową konstrukcję Yeezy, siedziba amerykańskiego rapera Kanye Westa zaprojektowana we współpracy z Willo Perronem, przyjmuje brutalizm w swoich betonowych ścianach i meblach. Kilka domów jest również częścią tego odradzającego się ruchu projektowego, w którym architekci powracają do tradycyjnych koncepcji brutalistycznej architektury, aby stworzyć niezwykle ciepłe i radosne przestrzenie mieszkalne, udowadniając, że beton też może być piękny.
#Brutalism
Media społecznościowe odegrały ważną rolę w odrodzeniu brutalistycznej architektury. Wyszukiwanie #Brutalism na Instagramie powoduje wyświetlenie ponad 500.000 obrazów. Na ten temat opublikowano również kilka książek, które pomogły utrzymać zainteresowanie społeczne.
Atlas brutalistycznej architektury Phaidona to kompendium 878 budynków w 102 krajach, w którym znajdują się mistrzowie XX wieku, tacy jak Marcel Breuer, Lina Bo Bardi, Le Corbusier, Carlo Scarpa, Ernö Goldfinger, Frank Lloyd Wright, Louis Kahn, Oscar Niemeyer i Paul Rudolph , a także współcześni architekci, w tym Peter Zumthor, Alvaro Siza, David Chipperfield, Diller i Scofidio, Herzog & de Meuron, Jean Nouvel i Zaha Hadid.
Zapewne więc architektura brutalistyczna znów wraca do mody i zostaje tutaj, zamiast zostać zepchnięta do przypisów historii architektury.
Słynne brutalistyczne budynki na świecie
Brutalizm próbuje stawić czoła społeczeństwu masowej produkcji i wyciągnąć szorstką poezję z zagmatwanych i potężnych sił, które działają. Do tej pory o brutalizmie dyskutowano stylistycznie, a jego istota jest etyczna. – Alison and Peter Smithson, 1953
Barbican Centre, Londyn
To ogromne centrum sztuki i osiedle mieszkaniowe o ogromnej skali i złożoności, leży w jednym z najbardziej zbombardowanych obszarów Londynu. Po II wojnie światowej powstał z popiołów i gruzów. To zagmatwane i fascynujące, piękne i inspirujące miejsce. W czasie jej budowy radykalnie nadano pieszym taką samą wagę jak samochodom. Osiedla i wieże zostały otwarte jako pierwsze, ale ogromne centrum sztuki zostało ukończone dopiero w 1982 roku.
Celem było umieszczenie ludzi dobrze zaprojektowanej, znaczącej architekturze, otaczając ich utopijną fantazją o sztuce i kulturze. A wszystko to w samym środku ruchliwego Londynu. W 2003 roku Barbakan został uznany za „Najbrzydszy budynek Londynu”. Jednak w dzisiejszych czasach trudno byłoby znaleźć jakąkolwiek listę architektury Londynu, która by go pomijała. Ten przykład architektury brutalistyczne zawdzięczamy architektom z pracowni Chamberlin, Powell & Bon.
Budynek Sirius, Sydney, Australia
Zaprojektowany przez Tao Gofersa w 1979 roku, Siurius to kultowy już zabytek architektoniczny w Sydney. Leży na najlepszej nieruchomości w Rocks Area, z widokiem na port i wspaniałym widokiem na Sydney Harbour Bridge. Plany wyburzenia budynku komunalnego nie powiodły się po protestach lokalnej społeczności. Wyrok sądu okazał się zgodny z powszechną opinią.
Bank of London and South America, Buenos Aires, Argentyna
Często pomijanym aspektem brutalizmu są przestronne wnętrza. Z oczywistych powodów zarówno krytycy architektury, jak i fani mają tendencję do fetyszyzowania potężnych elewacji tych behemotów, a nie ogromnych przestronnych sal, które tworzy cały ten zimny, twardy beton. Architektura brutalistyczna z zewnątrz dotyczy ciężkości. Ale w środku, jak widać tutaj, jest pewna lekkość. BOLSA wciąż pojawia się na listach i przeglądach brutalizmu. Trudno to zignorować. Pojawił się na wystawie podróżującej po całym świecie, upamiętniającej najważniejsze dzieła architektury XX wieku. Budynek BOLSA zaprojektował Clorindo Testa oraz SEPRA, a stanął w 1966 roku.
Trellick Tower, Londyn, Wielka Brytania
Zaprojektowany przez architekta Ernő Goldfingera 32-piętrowy Trellick Tower zbudowano w powojennym Londynie, aby zapewnić nowoczesne i niedrogie mieszkania dla ludzi, którzy stracili domy w czasie II wojny światowej. Architekt słynął ze swojej despotycznej natury. To właśnie zainspirowało Iana Fleminga do nazwania po nim jednego ze swoich złoczyńców. Ukończony w 1972 roku budynek – niegdyś uważany za najbrzydszy na świecie – w 1998 roku otrzymał status zabytku II stopnia.
Pomniki Spomenik w byłej Jugosławii
Architektura brutalistyczna to także pomniki z czasów późnego Związku Radzieckiego. Część z nich zbudowano dla upamiętnienia walki narodu jugosłowiańskiego przeciwko okupacji państw Osi podczas II wojny światowej. Do dzisiaj można są niezwykle atrakcyjne. Monumentalne budowle to pamiątki i symbole jedności tego narodu.
Chociaż w dzisiejszych czasach wydają się być doceniane raczej za ich nieziemską, rzeźbiarską dziwność. Są ich setki rozsianych po całej okolicy, zaprojektowane przez różnych architektów w drugiej połowie XX wieku. Podczas gdy niektóre z nich mają rozmiary budynków, inne ledwo osiągają wysokość człowieka.
Centre Point, Londyn
Jeden z najwcześniejszych drapaczy chmur w Londynie, Centre Point, został zaprojektowany przez George’a Marsha z pracowni R. Seifert and Partners jako konstrukcja z betonu i szkła wznosząca się 34 piętra nad ziemią. Ukończony w 1966 roku trafił na listę dziedzictwa narodowego w 1995 roku. Center Point przekształcono niedawno w ekskluzywny budynek mieszkalny.
Wzgórze Buddy w Sapporo, Japonia
Tadao Ando, współczesny mistrz betonu, zaprojektował tą instalację na cmentarzu Makomanai Takino, którego centralnym punktem jest gigantyczna kamienna reprezentacja Buddy. Posąg już istniał na miejscu, ale Ando postanowił częściowo ukryć go w łagodnie nachylonym sztucznym wzgórzu. Tylko górna połowa głowy wystaje przez otwarty oculus. Latem wzgórze pokrywają fioletowe kwiaty, a zimą głównie śnieg. Budda o wysokości ponad 44 stóp jest dostępny na piechotę przez szereg brutalistycznych elementów wodnych, salę modlitewną, tunele i chodniki. Jest to monumentalna sztuka i architektura ziemi, rzeźba religijna i architektura krajobrazu najwyższego rzędu.
Dworzec autobusowy Preston, Lancashire, Anglia
Ukończono go w 1969 roku dzięki Ove Arup and Partners, a powstał według projektu Keitha Inghama i Charlesa Wilsona z Building Design Partnership with E.H. Stazicker. Majestatyczny dworzec autobusowy w Preston planowano wyburzyć, jednak udało mu się uniknąć tego losu.
The Met Breuer, Nowy Jork, USA
Kiedy wykładał w słynnej niemieckiej szkole artystycznej Bauhaus, Marcel Breuer wynalazł serię mebli z ramami ze stalowych rur. Dziś, nie tylko zyskały status ikon modernizmu, ale także wciąż są w produkcji. Jego architektura jest równie szanowane. Ten odwrócony ziggurat wykonany z betonu i granitu był i nadal jest jednym z najbardziej awangardowych budynków na Manhattanie. Po otwarciu w 1966 roku jako Whitney Museum of American Art, bardzo nielubiany, od tego czasu jest wymieniany jako jedno z najlepszych dzieł Breuera i ostateczny przykład ruchu brutalistycznego. Pomimo wszystkich arcydzieł, które przeszły przez jego drzwi, sam budynek pozostaje gwiazdą.
Yeezy Studio Kanye Westa, Calabasas, Kalifornia, USA
Studio Yeezy to projekt współpracy rapera Kanye Westa i Willo Perrona, który mieści się w betonowym budynku biurowym z lat 70. XX wieku w parku biznesowym. Motyw brutalizmu wyraża się poprzez betonowe ściany i polerowane betonowe podłogi, monolityczne regały na książki i dopasowane czarne stoły robocze.
Habitat 67, Montreal, Kanada
Kompleks mieszkaniowy i modelową społeczność zaprojektował architekt Moshe Safdi. Pierwotnie praca magisterska Safdiego, a następnie pawilon na Światowych Targach Expo 67. Konstrukcja składa się z 354 identycznych prefabrykowanych bloków betonowych ułożonych w 146 rezydencji o różnej geometrii. Zaprojektowany, aby odtworzyć zalety domów podmiejskich – takich jak ogrody, świeże powietrze i prywatność – w gęsto zaludnionym środowisku miejskim. Habitat 67 jest znany ze swojej wyjątkowości architektonicznej i powszechnie rozpoznawalny w całym kraju.
Economist Plaza, Londyn, Wielka Brytania
Przez 52 lata mieściły się tu biura The Economist Magazine. Sam budynek Economist Plaza zaprojektowali Alison i Peter Smithsonowie w stylu brutalizmu. Ukończony w 1964 roku kompleks składa się z trzech wież różnej wysokości, rozmieszczonych wokół podwyższonego placu. Także ten zabytkowy budynek doczekał się renowacji.
Budynek Słowackiego Radia, Bratysława
Od czasu jego ukończenia w 1983 roku Budynek Słowackiego Radia w Bratysławie na Słowacji był przedmiotem zjadliwości i krytyki. Często figurująca na listach „najbrzydszych budowli świata” konstrukcja zaprojektowana przez Štefana Svetko, Štefana Ďurkoviča i Barnabáša Kisslinga ma wielu fanów wśród architektów i teoretyków architektury. W kształcie odwróconej piramidy, koncepcja i wstępne projekty budynku słowackiego radia powstały w 1967 roku. Wtedy architektura brutalistyczna była wciąż w modzie, ale długi czas budowy sprawił, że po ukończeniu okazał się już passe.
Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, San Francisco, Kalifornia
Zaprojektowali ją Pier Luigi Nervi i Pietro Belluschi we współpracy z lokalnymi architektami Johnem Michaelem Lee, Paulem A. Ryanem i Angusem McSweeneyem. Budowę katedry ukończono w 1971 roku. Najbardziej charakterystyczne elementy to dach siodłowy podzielony na hiperboliczne paraboloidy i dramatyczne wnętrza.
Southbank Centre, Londyn
Ten kompleks artystyczny składa się z trzech głównych sal koncertowych wzdłuż południowego brzegu Tamizy w Londynie. W latach 1967-1968 brutalistyczne struktury Queen Elizabeth Hall, Purcell Room i Hayward Gallery dołączyły do istniejącej Royal Festival Hall. Zaprojektowane przez radykalną grupę młodych architektów pod przewodnictwem Normana Englebacka z Rady Hrabstwa London, otrzymały dużą niezależność dla swojego innowacyjnego projektu. Choć otworzyły się na wiele krytyki i oburzenia, budynki są obecnie uważane za „niemal symfoniczną kolaborację”, łączącą cały brzeg Tamizy w architektoniczną spójność.
Ratusz w Bostonie
Ten budynek ma soją rzeszę zajadłych krytyków dzięki swojej brutalistycznej architekturze. Przypominający fortecę ratusz w Bostonie to wynik współpracy projektowej Gerharda Kallmanna, Noela McKinnella i Edwarda Knowlesa. W rzeczywistości wszystkich trzech można nazwać wielbicielami twórczości Le Corbusiera. Wybudowany w 1968 roku betonowy budynek ukończono 50 lat później – w 2018 roku. Przetrwał wielu przeciwników i groźby zburzenia konstrukcji.
Dom Harry’ego i Penelope Seidlerów, Killara, Sydney
Zbudowany w 1967 roku na podstawie własnego projektu, dom rodzinny znajduje się w buszu, ma cztery poziomy, wszystkie połączone środkowym półbiegiem schodów. Ten zdobiony nagrodą Wilkinson Award z 1967 roku dom z wyeksponowanym betonem, sufitami z dębu tasmańskiego, kominkiem z kamienia i bazaltu oraz wbudowanymi meblami również wpisano do rejestru New South Wales State Heritage.
Biblioteka Geisela, La Jolla, Kalifornia
Futurystyczny, niemal obcy projekt Biblioteki Geisel jest pomysłem architekta Williama L. Pereiry, który ma na swoim koncie kilka pamiętnych budynków. Bibliotekę wzniesiono w 1970 roku i nazwano na cześć tubylca z ludu La Jolla – Theodora Seussa Geisela. Zawiera ogromną kolekcję rysunków, książek, nagrań audio i pamiątek dr Seussa.
